مهرگان در افسانه ها:
"افسانه ها باز گو کننده آرمان ها و آرزو های یک ملت می باشند. از این جهت وقتی مهرگان با فریدون پیوند داده می شود، با توجه به جایگاه فریدون در افسانه های ما نشان از اهمیت این جشن باستانی دارد.شاهنامه فردوسی اینچنین فریدون را به مهرگان مرتبط می سازد:
به روز خجسته ســر مهر ماه
به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
بـفـرمـود تا آتش افـروخـتـنـد
همه عنبر و زعفران سوختند
پـرسـتـیـدن مهرگان دیـن اوسـت
تن آسانی و خوردن آیین اوست
اسدی توسی نیز در «گرشاسب نامه» تقریبا به همین صورت می آورد :
فــریـدون فــرخ بـه گـرز نـبـرد
ز ضـحـاک تـازی بـرآورد گرد
چو در برج شاهین شد از خوشه مهر
نشست او به شاهی سر ماه مهر
پیشینه:
هخامنشیان:بزرگان مادی و پارسی در حال مهرورزی به یکدیگر شواهد موجود نشان می‌دهد که جشن مهرگان در عصر هخامنشی شاید در آغاز سال سرما، یعنی در نخستین روز از ماه مهر برگزار می‌شده است. در گزارش‌های مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام «میثْـرَکَـنَـه/ میتراکانا» یاد شده است.شاید از همین روست که برخی، اهمیت مهرگان را در دوره باستان بیشتر از نوروز می دانند.
اشکانیان:به نظر می رسد این جشن در دوران اشکانیان به همان صورت قبلی ادامه یافت. برخی از پژوهشگران معتقدند بسیاری از جشن ها و عید های غربیان با مهرپرستی و جشن مهرگان ارتباط پیدا می کند و ریشه این موضوع را در این دوره می یابند چرا که در این دوران، رفته رفته رومیان با این گونه آیین ها آشنا شدند. شاید کم کم همین موارد به آیین مسیحیت راه پیدا کردند و بسیاری از عید ها و جشن های نوین بوجود آمدند.
ساسانیان:به احتمال قوی در دوران ساسانی با اصلاحات گاهشماری و اصولی شدن زمان برگزاری جشن ها، مهرگان در مهر روز (روز شانزدهم) مهرماه قرار گرفت.برخی معتقدند به دلیل آنکه در گاهشماری باستان شش ماه اول سال بر خلاف گاهشماری امروزی که ٣١ روزه هستند، ٣٠ روزه بودند باید این جشن را در دهم مهر ماه برگزار کرد.اما نباید اصلاحات ارزشمند دانشمندان را نادیده گرفت.
بعد از اسلام:شعر های شعرای بعد از اسلام به روشنی نشان می دهد که جشن مهرگان با احترام ویژه ای در این دوران رواج داشته است .
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان / مهر بیفزا ای نگار ماه چهر مهربان(مسعود سعد سلمان)
شاد باشید که جشن مهرگان آمد / بانگ و آوایِ دَرایِ کاروان آمد(منوچهری دامغانی)
گاه آن آمد که باد مهرگان لشگر کشد / دست او پیراهن اشجار از سر بر کشد(دقیقی)
مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال / نیک روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال(عنصری)
نـوروز بـه از مـهـرگـان، گـرچـه / هـــر دو زمـــانــنــد، اعــتــدالــــی(ناصر خسرو)
مهرگان امروز:امروز در بسیاری از روستا های کشورمان این جشن برگزار می شود و هم میهنان زرتشتی هم این روز را بسیار گرامی می دارند.معمولا این جشن با آیین هایی مانند خانه تکانی، سفره مهرگان ، موسیقی های شاد و ... همراه است.اما شوربختانه این جشن به هیچ وجه شکوه پیشین خود را قرار ندارد.
